ढुकुटी महिमा: कसले, किन गाइरहेछन्?

अस्ति एउटा साथीसँगको कुराकानीमा नेपालको अर्थतन्त्रको अर्को पाटोको बारेमा अवगत भयो । त्यो के थियो भने उसले काम गर्ने व्यापारिक भवनमा भाडामा फ्लाट लिएका व्यापारिक संस्थाहरुले धमाधम फ्लाट छाड्ने क्रममा छन् रे । त्यस्तो किन? कारण खोतल्दै जाँदा कारण पत्ता लाग्यो, मानिसहरु सँग पैसा छैन, त्यसैले व्यापार छैन । मेरो तर्क थियो रेमिटेन्स् बढेको बढै छ, आर्थिक अवस्था पनि अघिल्लो वर्षहरु भन्दा राम्रै छ अनि कसरी पैसा छैन भन्नु?
तर वास्तवमै मानिसहरु सँग पैसा रहेनछ । कहाँ गयो त पैसा? यसको खोज गर्नु भन्दा अगाडि केहि तलका दृष्टान्तहरुमा एक नजर हालौ ।
विमलदाईको पसल आजकल त्यति खुल्दैन । राम्रै चलेको थियो उनको हार्डवेयर पसल, मासिक करिब ५०-६० लाखको व्यापार हुन्थ्यो होला, तर पसल नै नखुले पछि व्यापार त हुने भएन नै । किन बन्द हुन थालेछ त त्यति राम्रो सँग चलेको पसल?
प्रभा दिदीको ब्यूटिपार्लर त बडा भरीमै फेमस । साथै सँगै जोडिएको कस्मेटिक पसलले पनि रामै्र व्यापार गर्दथ्यो तर एकाएक दिदीको पसल बन्द हुन थाल्यो । अहिले सुनिन्छ दिदी त्यति राम्ररी चलेको पसल घाटा खाएर बेच्न खोज्दैछिन रे ।

माथिका उदाहरणहरु त प्रतिनिधि घटना मात्रै हुन । काठमाडौंमा यस्ता घटनाहरु कति भेटिन्छन् कति? आखिर के हो त यस्को कारण? मानिसहरुले चल्दै गरेको व्यापार व्यवसायबाट किन विमुख भइरहेका छन् त? यो सबैको एउटै कारण हो- ढुकुटी ।

के हो त ढुकुटी?

ढुकुटी एक प्रकारको खेल हो । यसमा केहि निश्चित विश्वासिला मानिसहरु जम्मा भएर बराबर रकम उठाउने गरिन्छ । उदाहरणका लागि २० जनाले १० लाखको ढुकुटी खेल्ने हो भने प्रत्येक सहभागीले बराबर अर्थात ५० हजार जम्मा गर्नु पर्ने हुन्छ र पहिलो किस्ताको रकम खेल आयोजना गर्नेको हुन्छ । दास्रो किस्ता देखि पनि सबैले बराबर किस्ताको रकम उठाउनु पर्छ तर जम्मा भएको रकममा जुन सहभागीको कम दाबी हुन्छ, रकम उसैको पोल्टोमा पर्छ । उदाहरणका लागि यदि कुनै सहभागीले जम्मा उठेको रकम (यहाँ १० लाख) मा रु ५ लाखमात्रै खाने दाबी गरेमा र सो दाबी अन्य सहभागीहरुको भन्दा न्यून भएमा सो दाबीकर्ताको भागमा उक्त रकम पर्न जान्छ । यसरी रकम दाबी गर्ने व्यवस्था व्यक्तिगत रुपमा कागजको टुक्रा (चिट)मा गोप्य रुपमा लेखेर गरिन्छ र सबै सहभागीले आ(आफ्नो दाबी रकम लेखे पछि सबै सहभागीहरुको चिट संकलन गरेर सबैको सामु खोलिन्छ । यसलाई ढुकुटी खोलेको भनिन्छ । यसरी कम रकम दाबीककर्ताबाट उभरिएको रकम सम्पूर्ण सहभागीमा बराबर बाडिन्छ । यसरी आफूले तिरको कूल रकम भन्दा आफूले दाबी गरेको रकम बढि भएमा फाइदा हुन्छ ।

यसका साथै रकम खानेले कूल ढुकुटी रकमको २ देखि १० प्रतिशतसम्म आयोजक मार्फत ढुकुटी आयोजना गर्दा खर्चनु पर्ने हुन्छ । उक्त रकम ख्वाइ-प्याइ तथा यातायातमा खर्च गरिन्छ । यसरी प्रत्येक किस्ता कति समयको अन्तरालमा खोलिने हो त्यहि अनुसार माथि उल्लेखित प्रक्रिया दोहो¥इन्छ ।

ढुकुटी खेल्न प्रायस् महिला तथा गृहणीहरु सक्रिय रहेको पाइन्छ तर पुरुषहरुको संलग्नता पनि कम भने चै होइन । यस खेलमा ठूल्ठूला घराना देखि उच्च ओहोदाका कर्मचारीका गृहणीहरु पनि संलग्न रहेको पाइन्छ । आर्थिक हैसियत हेरी १ लाख देखि करोडौंको खेल यसमा खेल्ने गरिन्छ ।

प्रायस् विश्वासिला मानिसहरु मात्रै जम्मा भएर खेलिने यो खेलमा सबै विश्वासिला निस्कदैनन् । साथसाथै, एक व्यक्तिले एक भन्दा बढि समूहमा आवद्ध रहि खेलेको पाइन्छ । यसरी एक भन्दा बढि समूहको आवद्धताले कसैकसैको हकमा महिनामा २० देखि ५० वटा खेलमासम्म उपस्थित रहेको पाइन्छ । अब, अत्याधिक आबद्धता सँगसगै बढि रकमको खेलमा एक व्यक्तिले मात्रैपनि विश्वास तोडेमा ठूलो रकमको ठगी हुन पुग्छ । ढुकुटी खेल्नु÷खेलाउनु आफैँमा गैरकानूनी भएकाले उक्त किसीमका ठगी उपर कानूनी कारबाहीको दायरा रहदैन ।

ढुकुटीको बड्दो लोकप्रियता सँगै मानिसहरुले अन्य व्यापार व्यवसायबाट लगानी निकाली ढुकुटीमा लगानी बढाएका छन् । यसले गर्दा बजारमा उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी घटेको छ साथै ठगीको क्रम पनि बढेको पाइएको छ जसले गर्दा आत्महत्या, हत्या जस्ता अपराधहरु बढ्ने क्रममा छन् । बैैंक तथा वित्तिय संस्थाहरुमा ठूलो रकम एकैदिनमा बचत गरिने र दोस्रो दिन निकालिने भएकाले अस्थिरता बढाएको जानकारी एक बैंकरले दिए ।

किन नियन्त्रणमा छैन त ढुकुटी?

प्रायस् गोप्यरुपमा घर, रेष्टुराँ वा त्यस्तै सुरक्षित स्थानमा खेलिने भएकाले ढुकुटीको खबर प्रहरीकोमा पुग्दैन । पुगिहालेको खण्डमा पनि पर्याप्त प्रमाण पु¥याउन गा¥हो हुने र उच्च ओहोदाका सरकारी कर्मचारी, राजनैतिक नेता र प्रहरी अधिकृतहरुकै श्रीमतिहरुको संलग्नता हुने भएकाले स्थिति अझ कठिन रहेको जानकारी नाम नखुलाउने शर्तमा एक प्रहरी अधिकृतले दिए । प्रहरीको जानकारीमा ठगी भएको तथा आत्महत्याको केसहरु आएतापनि उजुर गर्नेहरुले ढुकुटीको कारणले भएको भनेर उल्लेख गर्न नरुचाउने गरेको पाइन्छ ।

यसरी नेपालमा प्रत्येक शहरमा झाङगीदै गरेको यस खेलले रेष्टूराँ व्यवसायलाई छाडेर अन्य सबै क्षेत्रलाई नकारात्मक असर गरेको पाइन्छ । भएका व्यापार व्यवसाय धमाधम बन्द हुदैँ ढुकुटीमा हुने गरेको लगानीलाई तुरुन्त रोक्न पहल नगर्ने हो भने निकट भविष्यमा यसले समग्र अर्थतन्त्रलाई नै ओरालो तिर डोहो¥याउने निश्चित प्रायस् छ । यसका लागि आजै देखि सबैले आ-आफ्नो स्तरबाट लाग्नु जरुरी भैसकेको छ । बन्द गरौं ढुकुटी !!